7/9/12

Tommy who?


Ο κόσμος μας θα ‘ταν πολύ καλύτερος αν ο Thomas Midgley Jr είχε παραμείνει μηχανικός. Του ‘ρθε όμως να καταπιαστεί με τη Χημεία και τις βιομηχανικές της εφαρμογές και τώρα τραβιόμαστε. Θέλετε να μάθετε πώς, πότε και χάρη σε ποιον ηλίθιο, το θανάσιμο αυτό δηλητήριο μπήκε στη ζωή μας; Βάλτε στο ποτήρι το δικό σας αγαπημένο «δηλητήριο»… and read on.

Είστε ακόμα εδώ; Ωραία. Το 1921 λοιπόν, δουλεύοντας για την General Motors, ο 22χρονος Tommy είπε να πειραματιστεί με τον τετρα-αίθυλο μόλυβδο (tetra-ethyl lead, ή lead tetra-ethyl, αν προτιμάτε) και ανακάλυψε πως τούτη εδώ η ένωση μείωνε δραστικά την προανάφλεξη (τα «πειράκια») στους πρωτόγονους βενζινοκινητήρες της εποχής.

O Tommy, το καμάρι μας!
Αρκετά χρόνια αργότερα, στα τέλη της δεκαετίας του ’40, ένας τελειόφοιτος γεωλόγος στο Πανεπιστήμιο του Σικάγο, με το όνομα Clair Cameron Patterson, πειραματιζόταν με ισότοπα του μολύβδου στην προσπάθειά του να προσδιορίσει την ηλικία της Γης. Τώρα πώς η ηλικία της Γης προκύπτει από τον μόλυβδο ή τα ισότοπά του ένας θεός ξέρει. Κι αν… Τέλος πάντων. Όλα λοιπόν τα δείγματα με τα οποία δούλευε ο Patterson αποδεικνύονταν μέχρι και πάνω από 200(!) φορές πιο μολυσμένα με μόλυβδο απ’ όσο θα περίμενε να είναι. Και θα περνούσαν πολλά χρόνια πριν συνειδητοποιήσει πως όλα αυτά οφείλονταν στον Midgley.

Πάντως, ακόμα και μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα ήταν συνηθισμένο καταναλωτικά προϊόντα να περιέχουν μόλυβδο. Κονσέρβες σφραγίζονταν με μόλυβδο, πόσιμο νερό αποθηκευόταν σε δοχεία από μόλυβδο, φρούτα και λαχανικά ψεκάζονταν με εντομοκτόνα βασισμένα στον μόλυβδο, σωληνάρια οδοντόκρεμας περιείχαν μόλυβδο, ακόμα και παιχνίδια φτιάχνονταν από μόλυβδο – ποιος δεν θυμάται το «Μολυβένιο Στρατιωτάκι»;

Όμως, ο μόλυβδος είναι νευροτοξίνη που μπορεί να προσβάλει ανεπανόρθωτα τον εγκέφαλο και το νευρικό σύστημα. Και όπως σήμερα γνωρίζουμε, καρκίνος, τύφλωση, νεφρική ανεπάρκεια, παράλυση και θανάσιμες παραισθήσεις αποδίδονται στην υπερβολική έκθεση στον μόλυβδο. Λέγεται μάλιστα πως το ότι οι περισσότεροι Ρωμαίοι αυτοκράτορες κατέληγαν να καίνε τη Ρώμη συνοδεία λύρας ή να κάνουν τα άλογά τους συγκλητικούς οφείλεται στα ποτήρια από μόλυβδο που χρησιμοποιούσαν. Και να πώς έπεσε η Ρωμαϊκή αυτοκρατορία!

Δεν τα ‘ξεραν όμως όλα αυτά οι επιστήμονες; Αν τα ‘ξεραν λέει! Όλοι. Εκτός ίσως απ’ τον ίδιο τον Midgley. Εκτός κι αν έκανε τον τρελό. Ή ήταν, που είναι και το πιθανότερο. Γιατί, το 1924, σε μια συνέντευξη Τύπου που παραχώρησε για να δείξει πόσο ασφαλής ήταν ο τετρα-αίθυλος μόλυβδος –TEL ή (CH3CH2)4Pb για όσους δεν έχουν άλλα ενδιαφέροντα ή ζωή– μούλιασε τα χέρια του σ’ αυτό το ζουμί και μετά έβαλε και το ίδιο το μπουκάλι κάτω από τη μύτη του εισπνέοντας για ένα ολόκληρο λεπτό τις δηλητηριώδεις αναθυμιάσεις διαβεβαιώνοντας τους άναυδους ρεπόρτερ πως θα μπορούσε μάλιστα να το κάνει αυτό κάθε μέρα χωρίς κανένα πρόβλημα! Λίγο αργότερα βέβαια εθεάθη στη Florida όπου έμεινε κάνα χρόνο μπας και καθαρίσουν τα πνεμόνια του, αλλά αυτό αποσιωπήθηκε δεόντως.

Όμως, η παραγωγή μολύβδου άφηνε τρελά λεφτά στις αμερικανικές βιομηχανίες. Άσε που ο άτιμος ο μόλυβδος μείωνε πράγματι την προανάφλεξη. Έτσι, το 1923, η GM, η Standard Oil (S.O./Esso) και η DuPont ίδρυσαν την Ethyl Gasoline Corporation Ethyl, για συντομία– με σκοπό να παράγουν όσο τετρα-αίθυλο μόλυβδο τράβαγε η ψυχή τους. Που ήταν βέβαια πάρα πολύς. Η εταιρεία ονόμασε το πρόσθετο, που από την 1η Φεβρουαρίου του 1923 άρχισε να ξερνάει με τους τόνους, απλώς “ethyl” – που ακούγεται πολύ πιο φιλικό και λιγότερο τοξικό βέβαια από το “lead”.



 Αμέσως, πολλοί εργαζόμενοι στην Ethyl άρχισαν να παρουσιάζουν συμπτώματα όπως αυτά που αναφέραμε νωρίτερα. Το ίδιο αμέσως, η Ethyl αποδύθηκε στην πολιτική τής διάψευσης που θα ακολουθούσε επί δεκαετίες. Όπως γράφει η Sharon Bertsch McGrayne στην ιστορία της για τη Βιομηχανική Χημεία, “Prometheans in the Lab, όταν μερικοί εργάτες παρουσίασαν σοβαρές παραισθήσεις ο εκπρόσωπος Τύπου της εταιρείας το απέδωσε στο ότι εργάζονταν πολύ σκληρά! Τα χρόνια που θα ακολουθούσαν, εκατοντάδες «εργαζόμενοι πολύ σκληρά» στην Ethyl έχασαν τη ζωή τους, ενώ περισσότεροι έμειναν με σοβαρά κουσούρια.  

Κεφάτος και ορεξάτος εν τω μεταξύ από την επιτυχία του και με μια απόκοσμη έφεση προς τον όλεθρο, ο Midgley εφεύρε στη συνέχεια την άλλη μεγάλη πληγή του 20ου αιώνα: τους χλωροφθοράνθρακες ή CFCs. Κι εδώ που τα λέμε, δεν θα μου προξενούσε καμία έκπληξη αν μάθαινα πως η σκλήρυνση κατά πλάκας ή το AIDS οφείλονται κι αυτά σε κάποια μαλακία του Tommy στο εργαστήριο.

Δυστυχώς, ο Midgley δεν έζησε αρκετά για να δει τις ζημιές που προξένησε στον κόσμο. Πέθανε νωρίς. Πώς; Ο Bill Bryson, στο “A Short History of Nearly Everything” χαρακτηρίζει τις συνθήκες του θανάτου τού Midgley «αλησμόνητα ασυνήθιστες». Έχοντας προσβληθεί από πολιομυελίτιδα (το αντίθετο θα ‘ταν έκπληξη!), σχεδίασε ένα πολύπλοκο μηχανικό κρεβάτι, που παρόμοιά του χρησιμοποιούνται και σήμερα, για να πνιγεί με τα ίδια του τα σύρματα το 1944.

Πάμε τώρα στον Clair Cameron Patterson της δεύτερης παραγράφου που νομίζατε πως τον είχα ξεχάσει. Ο Patterson λοιπόν, έχοντας προσδιορίσει –το 1953– την ηλικία της Γης στα 4.550 εκατομμύρια χρόνια (εντάξει, συν πλην 70 εκατομμύρια, δεν χάλασε κι ο κόσμος), αριθμός που θεωρείται απόλυτα αποδεκτός ακόμα και σήμερα 60 χρόνια αργότερα, έστρεψε την προσοχή του στο μόλυβδο. Γιατί; Διότι είχε δει πως η ατμόσφαιρα τελευταία περιείχε αφύσικα πολύ μόλυβδο κι ο περισσότερος έδειχνε να προέρχεται από τα αυτοκίνητα. Έπρεπε τώρα να βρει τρόπο να συγκρίνει τα επίπεδα του μολύβδου στην ατμόσφαιρα τη δεκαετία του ’50 με εκείνα πριν από το 1923 για να μπορέσει να στηρίξει τη θεωρία του.

Clair Cameron Patterson
Βρήκε την απάντηση… στη Γροιλανδία. Ερευνώντας τη συγκέντρωση μολύβδου στα απόλυτα διακριτά ετήσια στρώματα του χιονιού που πέφτει εκεί και παγώνει κάθε χειμώνα, ανακάλυψε πως ενώ πριν από το 1923 δεν υπήρχε σχεδόν καθόλου μόλυβδος στο παγωμένο χιόνι, από εκείνη τη χρονιά και μετά η αύξησή του ήταν σταθερή και ραγδαία. Έκανε λοιπόν σκοπό της ζωής του να βγάλει τον μόλυβδο από τη βενζίνη βάζοντάς τα στην πορεία με όλους όσοι εμπλέκονταν στην παραγωγή του.

Ποτέ άλλοτε στην ιστορία επιστήμονας δεν αντιμετώπισε τόσο έντονο πόλεμο από παντού. Όχι μόνο από την Ethyl, αλλά και από το ίδιο το κράτος! Ακόμα κι από ανθρώπους του σιναφιού του. Η Ethyl, βλέπετε, ήταν μια πανίσχυρη και παγκόσμια επιχείρηση με πολλά λεφτά και πλοκάμια παντού. Μέρα με τη μέρα, ο Patterson έβλεπε πόρτες να βροντάνε στα μούτρα του, πόρους να αποσύρονται, επιχορηγήσεις να καταργούνται, συμβόλαια να ακυρώνονται… Ακόμα κι η ίδια του η ζωή έφτασε να απειλείται και απορώ που κανείς δεν την έχει κάνει ακόμα κινηματογραφικό έργο. Δεν έκανε όμως πίσω και οι προσπάθειές του οδήγησαν σε σημαντικές αλλαγές –το 1973– στο Clean Air Act, στον νόμο δηλαδή για την καθαρότητα της ατμόσφαιρας, και τελικά στην οριστική κατάργηση, στις ΗΠΑ, της βενζίνης με μόλυβδο το 1986.

Ως εκ θαύματος, το επίπεδο του μολύβδου στο αίμα των Αμερικανών μειώθηκε μέχρι και 80%. Αλλά δεν είναι μόνο τα διαμάντια παντοτινά, είναι και ο μόλυβδος. Με συνέπεια να έχουμε σήμερα 600 φορές περισσότερο μόλυβδο μέσα μας απ’ όσο είχαν οι παππούδες μας πριν από μόλις 100 χρόνια! Όσο για τον μόλυβδο στην ατμόσφαιρα, αυτός συνεχίζει να αυξάνεται κατά περίπου 100.000 τόνους κάθε χρόνο ως αποτέλεσμα κυρίως της μεταλλευτικής βιομηχανίας.

Αλλά και η Ethyl συνεχίζει να υφίσταται, αν και σήμερα ανήκει σε μια εταιρεία με το ανώδυνο όνομα Albemarle. Σύμφωνα με την Sharon McGrayne, ακόμα και μέχρι το 2001 η Ethyl εξακολουθούσε να υποστηρίζει πως «οι έρευνες δεν έχουν καταφέρει να αποδείξουν ότι η μολυβδωμένη βενζίνη αποτελεί απειλή για την ανθρώπινη υγεία και το περιβάλλον». Ο τετρα-αίθυλος δε μόλυβδος που η Ethyl συνεχίζει να παράγει της αποφέρει, ακόμα και σήμερα, πάνω από 20 εκατομμύρια δολάρια το χρόνο!

Ο Clair Patterson, μετά από μισό αιώνα αδιάκοπου, ακούραστου, επικίνδυνου και αφιλοκερδούς αγώνα, πέθανε το 1995 ουσιαστικά άγνωστος και χωρίς καμία ηθική ή άλλη ανταμοιβή. Αλλά γιατί να τον θυμόμαστε; Τι έκανε δηλαδή; Βρήκε πόσων ετών είναι η Γη και πέτυχε να βγει ο μόλυβδος από τη βενζίνη. Σιγά τα λάχανα...  

ΒΧ

Βιβλιογραφία
Bill Bryson: A Short History of Nearly Everything
Sharon Bertsch McGrayne: Prometheans in the Lab


σ.σ. Μια μικρότερη έκδοση είχε δημοσιευτεί στο DRIVE πριν πολλά χρόνια, αλλά ποιος τη θυμάται.



Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου